Борисенко Александр Николаевич,
«Ядролық технологиялар паркі» АҚ басқарма төрағасы
1. Құрметті Александр Николаевич, қазіргі уақытта атом (ядролық) технологияларын дамыту атом станцияларын салуды ғана емес, сонымен қатар жоғары технологиялық өндірістердің кең спектрін де қамтиды. Олардың соңғы өнімдерімен адам күнделікті өмірде жиі кездеседі. ЯТП бүгінгі таңда қандай қызметтер мен өнімдер ұсынады?
Шынында да, қазіргі уақытта әлемде радиациялық технологияларды қолдана отырып, жыл сайынғы өсу қарқыны шамамен 20% болатын жылына бірнеше ондаған миллиард долларлық өнімдер шығарылады. Радиациялық технологиялардың дамуы дәстүрлі технология түрлерімен салыстырғанда айтарлықтай энергия үнемдеуге әкелетін сәулеленудің жоғары энергетикалық тиімділігімен, сәулеленудің жоғары ену қабілетімен, материалдарды өңдеу кезінде сәулеленуді мөлшерлеу мүмкіндігімен, сәулеленетін өнімнің ластануының болмауымен байланысты.
Парктің еншілес кәсіпорындары радиациялық-модификацияланған құрылыс материалдарын шығаруды игерді:
- «ЭКОИЗОЛ» сауда маркасымен сатылатын радиациялық-тігілген көбіктенген полиэтилен;
- этилен-пропилен каучуктың радиациялық вулканизациясын пайдалана отырып жасалған, «КРОВЛЕН» сауда маркасымен гидрооқшаулағыш жабын материалы;
- «БЕТАИЗОЛ» сауда маркасымен радиациялық тігілген полиэтиленнен жасалған мұнай және газ құбырларын оқшаулауға арналған термоотырылатын таспа.
Парк өнеркәсіптік негізде медициналық мақсаттағы бұйымдардың кең номенклатурасын радиациялық стерилизациялауды жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта ауыл шаруашылығы өндірісі және азық-түлік қауіпсіздігі саласында бірнеше жоба іске асырылуда.
Парктің үлкен жетістігі ауыл шаруашылығы мақсатындағы радиациялық-тігілген полимерлік су сіңіргіш суперабсорбенттерді өндіру технологиясын игеру болып табылады. Су сіңіретін суперабсорбенттердің негізгі қолданылуы су тасқыны кезеңінде топырақтың беткі қабатындағы ылғалды сақтау және оны вегетациялық кезеңде сақтау болып табылады. Су сіңіретін суперабсорбенттер саябақта «БЕТАСОРБ» сауда маркасымен шығарылады.
2. Сіздің кәсіпорыныңыздың өнімі, жалпы өндірістің өзі қаншалықты қауіпсіз?
Барлық өнімдер экологиялық таза. Электрондардың энергиясы мен сәулелену дозасы радиоактивтіліктің пайда болуы үшін жеткіліксіз. Барлық өндірістік процесс автоматтандырылған, процесті басқару және материалдарды сәулемен өңдеу еңбек қауіпсіздігі нормаларына сәйкес жүргізіледі және персоналдың тікелей иондаушы сәулелену көзімен байланысы жойылады.
3. Болашақта ЯТП-де шығарылатын өнімдер мен қызметтер желісін ұлғайту жоспарлануда ма?
Иә, жоспарланған. Жоспарланған жобаларға инвестиция тарту үшін белсенді жұмыс жүргізілуде. Осылайша, 2020 жылы МАГАТЭ-нің «Тамақ өнімдерін иондаушы сәулемен өңдеу» техникалық ынтымақтастығының KAZ 5005 жобасының ресми басталуы жарияланды. Бірақ Covid-19 пандемиясына байланысты жоба тағы бір жылға ұзартылды. Жобаны аяқтау 2023 жылға жоспарланып отыр. Нәтижесінде біз ЭПР-спектрометриясының аккредиттелген сынақ зертханасын және БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы (ФАО) және Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) мақұлдаған тамақ өнімдерін радиациялық өңдеудің нормативтік-құқықтық базасын аламыз. Атап айтқанда, 69 елде өнімнің 80-нен астам түрін сәулелендіруге рұқсат қолданылады, 40-қа жуық ел тұрақты негізде тамақ өнімдеріне радиациялық өңдеу жүргізеді.
Сондай-ақ стерильді жәндіктер әдісіне негізделген «Қансорғыш қос қанатты популяцияның репродуктивтік белсенділігін бақылау жолымен өңірлік биоқауіпсіздік пен биоқорғауды нығайту үшін Қазақстанда SIT (Sterile Insect Technique) технологиясын игеру және оңтайландыру» жобасын іске қосу жоспарлануда.
Бұл жәндіктердің зиянкестерімен күресудің экологиялық таза әдісі, оның ішінде радиацияны, мақсатты зиянкестерді қолдана отырып, жаппай өсіру және зарарсыздандыру, содан кейін стерильді еркектерді жабайы аналықтармен жұптасатын белгілі бір жерлерде ауа арқылы жүйелі түрде шығару, бұл ұрпақтардың болмауына және зиянкестердің азаюына әкеледі. Бұл инсектицидтерді қолданбай масалардың популяциясын басудың тиімді әдісі, бұл Қазақстанның кейбір облыстары үшін өте өзекті.
Осы жоба жалпы медицинадағы, ветеринариядағы проблемаларды шешуге (қансорғыш жәндіктер тасымалдаушылары болып табылатын аурулардың алдын алуға және жылы уақытта ашық ауада қолайлы жағдайлар жасауға) және өсімдіктерді жәндіктер зиянкестерінен қорғауға бағытталған.
Тағы бір жобаны «Казкабельпродукт» өндірістік секторының консорциумы шеңберінде «КазЭлектроМаш» ЖШС-мен бірлесіп іске асыру жоспарланып отыр. Жоба ЭЛВ-4 электронды үдеткіш негізінде полимерлі кабельді оқшаулауды модификациялау үшін радиациялық-технологиялық қондырғы құруды қамтиды. Радиациялық өңдеуден (тігістен) өткен кәбіл-өткізгіш өнім жоғары сенімділігімен ерекшеленеді және әртүрлі қолайсыз жағдайларда пайдалану кезінде экстремалды жүктемелерге төтеп береді.
4. Соңғы уақытта атом энергетикасын «жасыл» санатына қосу үрдісі артып келеді, ол қаншалықты негізделген?
Толық ақталған. Атом станциясының өзінде СО2 шығарындыларының болмауы да көп емес. Өндірілетін электр энергиясының мегаваттына (Т/МВт) жабдықтың меншікті металл сыйымдылығын салыстырайық. Атом станциясы үшін (ВВЭР-1500) - 13 Т/МВт, ТЭЦ (П-57) үшін - 25 т/МВт, үлгілік ВЭУ үшін - 75 т/МВт. Бұл көрсеткіш өндіруші көздер жұмыс істейтін энергия ағынының тығыздығын көрсетеді. Егер генерациялайтын көздердің белгіленген қуатын пайдалану коэффициентін тағы да ескеретін болсақ, бұл ВЭУ үшін бұл көрсеткішті тағы да бірнеше есе нашарлатады. Бірақ металл өндірісінің өзі энергияны қажет етеді, сонымен қатар шығарындылардың көп мөлшерін шығарады. Сондай-ақ, шектеулі ресурстардың факторын және планетадағы халықтың өсуін ескере отырып, біз қандай технологияны таңдауымыз керек?
Қазақстандағы АЭС құрылысына қатысты айтар болсақ, мен бұл мәселеде көптеген оппоненттер арасында екіжүзділікті байқаймын. Қазақстанда атом энергетикасын қабылдамау әлемдегі осы энергетика үшін әлемдегі ең үлкен отандық уран өндірісін қабылдаумен ұштасқан кезде, яғни «кінәсіздікті сақтау және сатып алу үшін капитал». Егер біз ядролық технологияның жетілмегендігіне немесе ақталмаған қатерлерге байланысты оны қабылдамасақ, біздің ұрпақтарымызда анағұрлым жетілдірілген жаңа технологиялар пайда болғанға дейін уран өндіруді тоқтата аламыз ба? Бірақ егер біз бүгінде уранның ірі өндірушісі және жеткізушісі болып табылсақ, онда біз ядролық энергетика мен АЭС-ті олардың Өзбекстанда немесе Қазақстанда қайда салынатынына қарамастан, іс жүзінде мойындаймыз. Мен қазақстандық уранды қазақстандық АЭС-те пайдалануды жақтаймын.
5. Сіздің ұйымыңыздың қызметтерінің бірі - «ИЛУ-10 РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚОНДЫРҒЫСЫМЕН РАДИАЦИЯЛЫҚ ЗАРАРСЫЗДАНДЫРУ», бір сәтте барлық басқа зарарсыздандыру әдістері жоғалып кетті деп елестетіп көрейік ... Бұл неге әкеледі, әсер қандай болар еді?
Бүгінгі таңда этилен оксидімен зарарсыздандыру әлемде кеңінен қолданылады. Этилен оксиді улы, мүмкін канцероген, тез тұтанады. Стерилизациядан кейін аэрация үшін уақыт қажет. Әдетте олар зарарсыздандыру камерасының кішкентай мөлшеріне ие, бұл зарарсыздандыру жылдамдығы мен көлемін азайтады.
Радиация - бұл бір реттік медициналық мақсаттағы бұйымдарды, мысалы, матадан тыс операциялық жиынтықтар, шприцтер және хирургиялық қолғаптарды зарарсыздандырудың қауіпсіз және үнемді әдісі.
Жыл сайын радиацияны пайдалана отырып, шамамен 12 млн текше метр медициналық материалдар стерильденеді.
Иондаушы сәулемен стерильдеу қаптаманы ашпай және қорапты ашпай өңдеуді жүргізуге мүмкіндік беретіндіктен, стерильденетін бұйымдардың көлемі стерильдеудің басқа әдістерінен бірнеше есе асып түседі. Өнімді дереу қосымша экспозициясыз пайдалануға болады.